شناخت تاریخچه چاپ سنگی

تاریخ ظهور چاپ سنگی :

اگر چه درباره شروع چاپ سنگی در ایران روایات بسیار زیادی وجود دارد،اما به نظر می رسد چاپ سنگی را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه اندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال 1250 قمری راه انداخت.

نخستین چاپخانه نیز در تبریز در زمان عباس میرزا تأسیس شد و اولین کتاب چاپ شده رساله جهادیه نوشتة عیسی ابن حسین قائم مقام فراهانی بوده است .این نوع چاپدر آن زمان رواج داشت و سپس جای خود را به مدت نزدیک به یک قرن به چاپ سنگی داد. فن چاپ سنگی، پیش از پایان قرن هجدهم از کشور روسیه وارد ایران شد و در شهرهای مهم ایران رواج و به مدت 50 سال ، تنها روش چاپ در ایران محسوب میشد و تا اواخر دورة قاجاریه هر چه در ایران به چاپ می رسید چاپ سنگی بود. چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده و نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با استفاده از روش های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به دفعات روی کاغذ کپی می شده است. این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی و شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده است.

روش کار در چاپ سنگی

ابتدا نوشته یا تصاویر مورد نظر با مرکب مخصوص یک روی کاغذهای مخصوصی که زرد رنگ بود نوشته می شد. بعد به مدت ۲۴ ساعت در داخل آب نگه داشته می شد و سپس روی سنگ مخصوص که قبلاً ساییده شده و حرارت گرفته و داغ شده بود برگردانیده می شد تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند. سپس بر روی سنگ اسید نیتریک ریخته می شد تا محل خالی سنگ (یعنی اطراف نوشته ها) به اندازه یک میلیمتر با آن حل شود و نوشته های روی سنگ به صورت برجسته در بیایند.
در مرحله بعد با غلتک، مرکب بر روی سنگ نقش می بست و با فشار دادن یکنواخت سنگ بر روی کاغذ، عمل چاپ صورت می گرفت.

نمونه هایی از موضوعات کتب چاپ سنگی

موضوعات اصلی کتاب های چاپ سنگی عبارت‌اند از : مسائل اسلامی نظیر قرآن و اخلاق اسلامی ،مسائل شیعی نظیر حقوق شیعی، اصول فقه شیعه، …. ادبیات فارسی شامل دیوان ها، تذکره ها، و … ادبیات عرب، شامل صرف و نحو ، پزشکی سنتی  تاریخ و جغرافیا ، زندگی‌نامه ها ، فلسفه و منطق ، تصوف و عرفان ،جنگ.

ویژگی های چاپ سنگی

کمتر بودن اشتباه در چاپ سنگی از بارزترین ویژگی های چاپ سنگی محسوب میشد. از دیگر عوامل موثر در چاپ سنگی هزینه کم و مقرون به صرفه و همچنین سهولت انجام روش چاپ بود. تمام ابزار آلات و مواد مصرفی در صنعت چاپ سنگی داخلی و متعلق به کشور بودند و همین امر باعث عدم وابستگی به خارج و واردات تجهیزات میشد. از طرف دیگر وجود خوشنویسان در آن دوره یکی از مزیت ها و برتری کشور نسبت به ممالک دیگر محسوب میشد.

• کم بودن خطای چاپی
• کم هزینه بودن
• وجود ابزار و تجهیزات داخلی
• برکت وجود خوشنویسان ماهر

تصویر گری در چاپ سنگی 

نقاشان با توجه به موضوعات کتاب و با الهام از محیط پیرامون ، وضعیت جامعه و مردم ، نوع پوشش ، آداب و رسوم و وقایع به تصویر گری کتب میپرداختند. به طور کلی نقاشی های کتاب های چاپ سنگی را به سه دسته میتوان تقسیم بندی کرد:

۱) نقاشی های عامیانه و واقع گرا (زندگی روزمره مردم و پادشاهان)
۲) نقاشی های اسطوره های افسانه ای (وقوع جنگ ها و پیروزی و شکست، جوانمردی)
۳) نقاشی های مذهبی (مانند زندگانی امامان و مشکلاتی که بر آنها وارد شده است)

اولین کتب چاپ سنگی 

• تشریح بدن انسان تألیف دکتر «پولاک» 
• زبدة الحکمة ترجمة «علیقلی خان حکیم الملک» 
• جلاء‌العیون

گردآوری شده توسط گروه چاپیلون